Despois de ser o xerme dun par de revolucións industriais, axudar a alimentar a unha poboación mundial en crecemento exponencial nos últimos dous séculos e facilitar o desenvolvemento a niveis non imaxinables, agora están en busca e captura. É unha cuestión de prazos, dunhas poucas décadas quizá, pero acabarán en desuso, xa que se lles responsabiliza de graves problemas ambientais pola súa utilización masiva: a contaminación atmosférica e o quecemento global.

En efecto, os argumentos dos colegas que estudan os fenómenos do cambio climático e as evidencias obtidas no seu traballo son convincentes: os modelos cada vez son mellores. Parece evidente que estamos a cambiar o panorama global coas nosas emisións de CO₂.

Desde a xeoquímica ambiental móstrase como a pegada das emisións de todo tipo aparece en arquivos xeolóxicos como chans ou turbeiras. Eu mesmo puiden constatar a notable influencia que sobre o medio xeran o noso modo de producir enerxía e a actividade da industria ou a minería.

A redución das emisións de CO₂ (tamén as de CH₄ e N₂O) é necesaria, pero a que velocidade é posible facelo sen xerar graves consecuencias?

Cando se fala de transición enerxética pode parecer que o cambio pode ser tan rápido na industria pesada ou na produción de enerxía como o que se consegue na mellora das tecnoloxías da comunicación. Así, poden establecerse implicitamente paralelismos infundados: se un cambia de xeración de teléfono móbil nun par de anos, nunha década daría tempo dabondo a cambiar un modelo enerxético e industrial. Servirá un exemplo para desmontar esta falacia: a produción de aceiro segue necesitando de coque (carbón pirolizado) nun proceso que non difire moito do que xa se empregaba en 1846 en Sabero (León), nunha das concas mineiras esquecidas.

É moi complexo deixar de usar substancias minerais ás que se debe en gran parte o desenvolvemento do mundo contemporáneo, da súa economía, da súa demografía e, en definitiva, do modo de vida actual. Realmente merecen os combustibles fósiles tanto descrédito e un final tan abrupto?

O feo desta película sempre foi o carbón. Carbón que traen os Reis Magos a quen se comporta mal, que tizna de cor escura todo o que toca, que enchía de po a atmosfera das cidades, que cubría de entullos aos sufridos mineiros. Pero tamén carbón que permitiu o desenvolvemento de rexións enteiras, como describe Noemí Sabugal no seu excelente libro Hijos del Carbón, e que facilitou o nacemento de algo parecido a unha cultura industrial en España.

En favor da industria carboeira haberá tamén que dicir que se fixeron esforzos enormes desde os 80 do século pasado no denominado uso limpo do carbón. Así se logrou unha redución de emisións moi notable que aminorou, entre outros, os problemas de choiva aceda.

Como colofón pretendíase fai non moito a captura e almacenamento de CO₂, tecnoloxía que agora, polo menos en España, foi enterrada (xunto con moitos millóns de euros) pese ao traballo dalgúns científicos.

Mentres tanto, algúns tipos de carbón foron declarados pola Unión Europea materias primas críticas, o que implica que se favorece a súa explotación polo carácter estratéxico que posúen. Estes tipos de carbón aparecen como críticos para a industria á beira de todos os minerais necesarios para a fabricación das baterías dos coches eléctricos.

Algún apuntamento máis para reflexionar: que achega á redución das emisións de CO₂ a nivel nacional supuxo a clausura en 2020 da maioría das térmicas de carbón que aínda permanecían abertas? Se examinamos a situación  pre-covid-19, en 2019 xa non representaban unha porcentaxe relevante de emisións. E se temos en conta que a xeración de enerxía eléctrica é responsable de menos do 20% das emisións, aínda menos.

Outra cuestión relevante sería estudar se parte da actual escalada nos prezos da enerxía eléctrica é consecuencia deste peche. Algo que parece complicado determinar, dada a complexidade do sistema marxinal de prezos da enerxía en España, e o feito de que o prezo do carbón (e non só o do gas) subiu moito nos últimos meses.

O malo é, por suposto, o petróleo. É pouco probable que exista material, substancia ou ser vivo na natureza tan desprezado e cargado de connotacións negativas (bueno si, o uranio teno aínda peor). E iso que o petróleo, como o gas e o carbón, é natural, tan natural como un volcán, un lobo, un virus ou unha paisaxe protexida.

Nos libros escolares, o petróleo e o resto de fontes non renovables aparecen sempre en cores grises moi escuros, contrapostas ás fontes renovables sempre coloridas e luminosas. Do petróleo só se citan os problemas ambientais que xera, sen mención algunha ao seu uso masivo non só como combustible, senón en gran cantidade de aplicacións (fertilizantes, plásticos, produtos farmacéuticos, lubricantes, asfaltos, gomas, fibras téxtiles, etc.).

Preséntansenos en libros e películas (desde o clásico Xigante ata a recente Marea negra pasando por Pozos de ambición) a malvados millonarios con chapeu texano desexando provocar mareas negras, a empresas explotadoras dos países en desenvolvemento, a sátrapas do golfo Pérsico monopolizando o recurso na OPEP ou a ditaduras  bananeiras.

Todo o anterior pode ser certo, pero rarísima vez se fala de países petroleiros de éxito como Noruega, ou dos enormes avances tecnolóxicos e científicos que a explotación petrolífera supuxo no coñecemento do subsolo e o océano nin, novamente, do enorme esforzo realizado para reducir emisións e impactos ambientais ou para desenvolver combustibles máis limpos.

Ao petróleo en España quedan as refinerías, miles de pequenas infraestruturas, un parque móbil cheo de coches diésel antigos e pestilentes (aínda hoxe promocionados  fiscalmente fronte aos de gasolina), un museo nunha comarca perdida da provincia de Burgos e unha plataforma de explotación en fase de peche no Mediterráneo.

Só cabe preguntarse, por exemplo e sen ánimo exhaustivo, que pasará nas contas públicas cando falte o imposto sobre hidrocarburos (máis de 12 000 millóns anuais en situación  pre-covid-19) ou que sucederá cos máis de 200.000 traballadores do sector.

As grandes petroleiras mentres tanto buscan alternativas como o hidróxeno verde e os  ecocombustibles, e mutan en provedores de enerxía eléctrica limpa e renovable.

O gas natural, máis limpo que o carbón e o petróleo, invisible, con maior poder calorífico, foi o terceiro da lista en incorporarse de maneira masiva ás nosas vidas. Agora todos os focos diríxense cara a el polas subidas de prezos, polo inverno e polas tensións en Rusia e Alxeria.

Ocorre que o gas é clave no equilibrio coas renovables e vai seguir séndoo. Incluso as previsións máis optimistas danlle un papel moi relevante no  mix enerxético en 2050. É, por tanto, unha substancia claramente estratéxica e, precisamente agora, prohibir a súa prospección e explotación sería unha medida case disparatada. España prohibiu as novas concesións de explotación no artigo 9 da Lei 7/2021, de cambio climático e transición enerxética, que tamén afecta o petróleo e ao carbón.

Aínda hai máis, a Unión Europea e ata a ONU parecen ameazar con prohibir o motor de combustión en 2035, o que introduce unha nova pregunta: é a prohibición de tecnoloxías ou mesmo da prospección do subsolo o camiño cara a un escenario ideal?

Unha transición acelerada e radical contra o uso dos combustibles fósiles podería crear problemas económicos e desaxustes en algo tan capital como a produción de enerxía; son riscos estes, tamén os sociais, que deberían valorarse. Unha excesiva electrificación futura non parece tampouco unha boa idea sen un respaldo con outras tecnoloxías e unha loxística adecuada.

Este artigo suxire, por tanto, que non parece que o mellor roteiro sexa aquela que suprima tecnoloxías, senón a que permita un equilibrio e unha transición realmente progresiva na que ecocombustibles, captura de CO₂, motores híbridos e outras opcións que agora parecen relegadas teñan un papel.

Imaxe por Matthias Heyde