Ano tras ano, os residuos vanse acumulando en mares e océanos, onde interferen co desenvolvemento das especies mariñas e o funcionamento do ecosistema. Por exemplo, varios estudos demostraron que as bolsas de plástico poden ser trampas mortais para aves e tartarugas mariñas, debido principalmente ao enredo, que limita o movemento, a respiración ou a inxestión.

Máis aló da estimación realizada polo equipo de  Jambeck, poucos estudos indagaron na orixe dos residuos plásticos que atopamos no mar. Por exemplo, practicamente non existen evidencias sobre o rol dos ríos nesta achega.

Se revisamos todos os estudos científicos publicados ata 2015 en relación á contaminación por plásticos, vemos que un 87 % centrouse nos ecosistemas mariños, mentres que só un 13 % en ecosistemas de auga doce como os ríos, onde é practicamente descoñecida.

Ríos de plástico

Os ríos poden recoller e transportar os residuos mal xestionados da poboacións de interior cara ao mar. Por tanto, poden ter un papel relevante na achega de plásticos ao mar. Partindo desta hipótese, un estudo publicado en 2017, e liderado polo investigador Laurent Lebreton, estimou que entre 1,1 e 2,4 millóns de toneladas de plástico eran transportadas anualmente polos ríos cara ao mar, cunha contribución maioritaria dos ríos asiáticos.

Para poder verificar estas estimacións e deseñar métodos de xestión eficaces baseados en evidencias científicas, é necesario incrementar o número de estudos realizados nestes sistemas fluviais.

Agrupando todos os datos obtidos nos poucos traballos realizados ata o momento, en 2020 determináronse os  macroplásticos máis comúns nos ríos de Europa. O 59 % de todos os residuos atopados eran plásticos dun só uso, relacionados cos nosos hábitos de consumo e, especialmente, envoltorios de alimentos, botellas e tapóns, e bolsas de plástico.

Ciencia cidadá para rastrexar os residuos

Moitos dos datos recolleitos neste estudo procedían de observacións realizadas por cidadáns. A ciencia cidadá pode ser unha boa opción para obter datos a grandes escalas espaciais e temporais e, ao mesmo tempo, aumentar a conciencia cidadá sobre o esta problemática ambiental e o efecto dos nosos hábitos de consumo.

Os plásticos máis comúns detectados nos ríos coincidiron tamén cos máis comúns en praias europeas, tal e como corroborou unha iniciativa cidadá promovida pola Axencia Europea de Medio Ambiente desde 2014, que reportou que preto do 80 % dos residuos que entran no mar son plásticos, principalmente bolsas e botellas.

Outra das iniciativas de ciencia cidadá que tamén contribuíu a aumentar o coñecemento sobre a contaminación por plásticos en ríos europeos foi o proxecto  Plastic  Pirates. Trátase dun proxecto de ciencia cidadá escolar coordinado pola Universidade de  Kiel, en Alemaña, que ten como obxectivo determinar as fontes e os tipos principais de residuos nos ríos mediante mostraxes na ribeira do río, e que obtivo resultados moi relevantes ata o momento.

De maneira similar, en Cataluña iniciouse en 2019 o proxecto de ciencia cidadá no ámbito escolar  Pescadors de Plastic, que ten como obxectivo estudar a presenza de residuos plásticos a escala de conca en diferentes ríos cataláns. Este é un proxecto coordinado polo Centro Tecnolóxico  BETA da Universidade de  Vic que recibiu financiamento por parte da Fundación Española para a Ciencia e a Tecnoloxía ( FECYT), do Ministerio de Ciencia e Innovación.

Na última edición deste proxecto, ao redor de 1 225 alumnos de diferentes centros educativos cataláns  muestrearon 49 tramos de estudo distribuídos ao longo de catro concas fluviais. En todos eles atoparon residuos na ribeira do río. Destes residuos, case a metade (48 %) foron plásticos, dos cales o 86 % eran dun só uso, con predominio das bolsas de plástico e os envoltorios de alimentos.

Actualmente a ciencia cidadá está a axudar a entender mellor as causas e consecuencias da contaminación por plásticos, tamén nos ríos, onde os resultados obtidos ata o momento parecen confirmar que tamén é relevante.

Os datos parecen indicar que os plásticos dun só uso son os máis predominantes nestes ecosistemas, como se viu previamente no ecosistema mariño e nas zonas costeiras. Isto confirma, unha vez máis, que modificar os nosos hábitos de consumo é crucial para abordar esta problemática ambiental.

De todos os xeitos, aínda son necesarios moitos máis estudos que permitan identificar as fontes principais destes residuos, os principais factores que determinan o seu transporte e as posibles interaccións destes coa estrutura e o funcionamento dos ecosistemas acuáticos. Toda esta información pode axudar a deseñar e implementar estratexias que permitan reducir a acumulación dos residuos no medio ambiente. Moi probablemente, estas estratexias deban empezar por modificar os nosos hábitos de consumo.

Traducción ao galego dende iResiduos .Consulta aquí o artigo completo.

Imaxe por Matthew Gollop