Quizais a solución aos graves problemas do mar Menor e ao roubo da auga en Doñana non estea nos campos de Murcia e Huelva, nin nos despachos de Madrid ou nos tribunais. Talvez a clave estea na sección de froitas e verduras dun supermercado de Berlín, de Mánchester ou de Xixón. Porque a batalla ecoloxista contra as malas prácticas da agroindustria está a trasladarse precisamente aí, ao súper. Presionadas polos consumidores, varias cadeas  centroeuropeas levan anos seguíndolle a pista ás froitas e hortalizas no sur de España, o segundo país con máis produción agrícola da UE. Máis do 90% das exportacións españolas destes produtos teñen como destino precisamente os mercados da Unión, polo que as accións que tomen os supermercados europeos teñen unha importancia vital. Tras o enésimo episodio de mortaldade de peixes no mar Menor, a cadea alemá ALDI foi a última en tomar unha medida de presión: anunciou que rexeitará a partir de agora vender froitas e verduras que contribúan a agravar o problema do uso irregular da auga nas zonas máis conflitivas de España, como Murcia, Huelva e Daimiel. A medida afectará ás súas ao redor de 5.000 supermercados repartidos por nove países europeos, incluídos os 350 establecementos que ten en España.

Nico Muzi, director en Europa da ONG Mighty Earth, dedicada ao seguimento dos efectos negativos da agricultura no medio ambiente e os dereitos humanos, cre que os consumidores de Alemaña, Reino Unido, Bélxica e Francia “son dos máis concienciados do mundo respecto a os impactos da agricultura industrial”. Esta organización foi unha das que empuxou para que a Comisión Europea elaborase a nova lei contra a deforestación que se acaba de presentar e que veta na UE as importacións de produtos que favorezan a redución dos bosques tropicais. A norma céntrase moito na pegada que deixa o consumo europeo na Amazonia e o sueste asiático. Pero Muzi advirte: “O noso nivel de consumo e a nosa forma de abaratar os custos fan que non só haxa impactos en Sudamérica ou Asia, senón tamén nos valiosos ecosistemas que aínda quedan en Europa”. Na súa opinión, o caso do mar Menor pode ser un “punto de inflexión” ao tratarse dun impacto local dentro da UE, nun litoral que non lle é alleo ao consumidor  centroeuropeo. “Para un cidadán alemán, por exemplo, o litoral de Murcia ou de Almería forma parte da súa vida porque o coñece ben”, explica Muzi.

As patronais de agricultores saben que cada reportaxe que os medios de comunicación europeos difunden sobre danos ambientais polo uso irregular da auga en Murcia e Huelva, pero tamén pola falta de reciclaxe do plástico agrícola que cobre os invernadoiros en Almería, é unha porta que se lles pecha para manter ou ampliar mercados dentro do continente. “Tras o primeiro colapso ecolóxico do mar Menor, emitiron un documental en Inglaterra e, á semana, os distribuidores ingleses chamaron porque querían asegurarse de que non contribuían a ese problema”, ilustran fontes do sector que piden o anonimato. No Reino Unido, a organización Ethical Consumer publica unha guía que analiza a ética e o respecto ao medio ambiente detrás de 40.000 produtos de 23 supermercados.

Desde Alemaña, a cadea Edeka, que contrata empresas de teledetección para verificar a localización das súas leiras e o uso legal da auga en Huelva, defende: “Os nosos empregados e empresas externas realizan visitas con frecuencia ás leiras para detectar calquera violación dos sistemas de certificación. Os operadores do sur de España dannos evidencias da legalidade da auga empregada”, subliñan fontes da cadea, con 4.100 tendas en Alemaña, informa Elena  G. Sevillano.

Ata o de agora a pelexa para esixir aos agricultores españois altos estándares ambientais só a libraban xigantes británicos e alemáns como Tesco e Edeka, que mandaban con regularidade aos seus propios auditores a Huelva para verificar que os seus provedores de amorodos non esquilmaban o acuífero baixo os humidais máis valiosos de Europa. A maioría de grandes cadeas españolas alegan que mantiñan unha relación de confianza cos seus provedores tradicionais e estes adoitaban mostrar licenzas de rega cuxa veracidade non era comprobada máis tarde coas confederacións hidrográficas que as autorizan.

Pero o desastre do mar Menor fixo que ALDI mova ficha tamén nos seus supermercados localizados en España. Ademais de interrogar a 80 produtores murcianos para que aclaren se son alleos aos pozos e plantas desalobradoras ilegais, o grupo analizará a rega dos seus 16 artigos de froita e verdura máis vendidos procedentes de Andalucía, Murcia, Castela-A Mancha, Comunidade Valenciana e Madrid, identificados como “puntos quentes” con escaseza e mala calidade da auga. “Hai un efecto estético na decisión desta cadea, pero non vin un movemento tan grande ata o de agora”, opina Jesús da  Cort, consultor internacional para os obxectivos de desenvolvemento sostible de Nacións Unidas e que traballa para empresas onubenses que cultivan froitos vermellos, o 80% de cuxa produción se exporta a Europa.

Se hai décadas a preocupación era a seguridade alimentaria para evitar posibles intoxicacións do consumidor, agora o foco do consumidor responsable virou cara á sustentabilidade ambiental. “As seccións de produtos ecolóxicos nos supermercados europeos están a multiplicarse”, pon como exemplo  Muzi, quen lembra que a Comisión Europea ten en marcha unha estratexia, apoiada xa polos Vinte e sete, para impulsar unha produción máis verde. O compromiso é que polo menos o 25% das terras agrícolas da UE sexan de produción ecolóxica a finais desta década. Ademais, Bruxelas está a facer unha marcaxe para os efectos negativos da agroindustria e a gandería; e acaba de denunciar a España ante o Tribunal de Xustiza da UE por non evitar a contaminación con nitratos das masas de auga. O Ministerio de Agricultura español rexeitou ofrecer a súa visión ao PAÍS para esta reportaxe.

A inmensa maioría das cadeas de supermercados españolas dispoñen do seloGlobal Gap, pero este non obriga aos agricultores para xustificar a procedencia da auga coa que regan. Aos poucos, estendeuse por  centroeuropa o módulo  Spring, que obriga aos auditores para pisar o terreo e verificar que o regadío coincide coa cartografía pública de cultivos legais e que en Huelva fixou a Xunta andaluza nun plan de 2014. Os grandes grupos españois de distribución responden que confían nos certificados que lles remiten os agricultores desde Huelva. Spring, en cambio ―agora un anexo adquirido por Global Gap—, multiplica o traballo e o investimento para comprobar os permisos de rega. Proba diso é que ALDI debeu pospoñer a súa esixencia aos provedores de contar con Spring do próximo 1 de xaneiro ata o 1 de xullo de 2022.

Ignacio Ortiz, director xeral da Asociación Española de Distribuidores, Autoservizos e Supermercados ( Asedas), sostén que a súa organización, que aglutina os intereses do 75% do sector da distribución, “non pode facer recomendacións”: “Non é a nosa función e, ademais, as normas de defensa da competencia impídennolo”. Sobre a rega con auga ilegal, Ortiz engade: “Falamos de graves incumprimentos de normas ambientais, que as autoridades deben empezar por perseguir e eliminar. A maioría de produtores cumpre as normas e, antes de expor outras esixencias de calidade, os distribuidores necesitamos que as autoridades fagan o seu traballo e eliminen actuacións ilegais”.

“Se as cadeas non se poñen as pilas para garantir o uso legal da auga, terán problemas polas esixencias dos consumidores”, augura Felipe  Fuentelsaz, coordinador de agricultura en WWF. Esta organización conservacionista elaborou unha ferramenta global para compañías e investidores —chamada filtro do risco da auga— que identifica un mapa de puntos quentes con escaseza hídrica que sinala na Península a Murcia, Daimiel, Segovia, Ávila, Sevilla e Huelva. En todo o mundo, España encabeza a clasificación denominada “risco físico”, que mide se as extraccións son acordes coa dispoñibilidade natural de recursos, só despois de países como Israel, Líbano ou Xordania.