Os datos son desgarradores: en apenas sete décadas, o ser humano contaminou os ecosistemas acuáticos con máis de 140 millóns de toneladas de plástico. Nestes momentos, ao redor de 109 millóns de toneladas destes refugallos acumúlanse nos ríos e lagos do mundo; outros 30 millóns contaminan os océanos; e uns 1,4 millóns están en tránsito desde os ríos aos mares. Este é o balance de danos que recolle un informe monográfico sobre esta polución da OCDE (Organización para a Cooperación e o Desenvolvemento Económicos). O estudo, que se publica este martes, pon o foco nun problema que se está tratando na asemblea da ONU sobre o medio ambiente, que se celebra en Nairobi, Quenia, durante esta semana e a seguinte. Os representantes de 193 países están a negociar nesta cita a forma de impulsar o primeiro tratado global para loitar contra a contaminación por plástico.

Ademais do volume, chama a atención a velocidade coa que se xerou o problema, que foi en paralelo ao incremento da produción de plásticos. En 1950, no mundo apenas se fabricaban dous millóns de toneladas deste material, que é un derivado do petróleo. En 2021, a produción mundial anual alcanzou os 461 millóns de toneladas tras un incremento que se acelerou nos últimos 20 anos, segundo os datos da OCDE. Do total dos plásticos que se poñen no mercado cada ano, apenas un 6% provén da reciclaxe.

Case ao mesmo ritmo que se disparou a produción de plástico, aumentou a xeración de residuos mundiais deste material. En 2000, o volume destes refugallos era de 156 millóns de toneladas. En 2019, chegouse xa aos 353 millóns. Como advirte este estudo, “case dous terzos de todos os residuos plásticos proveñen de aplicacións cunha vida útil de menos de cinco anos”. O 40% son envases, por exemplo.

Se eses residuos recibisen un adecuado tratamento para que puidesen volver ser utilizados, a dimensión do problema sería moito menor. Pero a reutilización é a excepción e unha quimera: tan só un 9% deses refugallos recicláronse en 2019, advirte a OCDE. “Os custos de recolección e selección son moi altos”, apunta Shardul Agrawala, que dirixiu este estudo. A isto engádese que os plásticos reciclados teñen que competir nos mercados en igualdade de condicións cos plásticos primarios, que son moi baratos de producir. A análise dirixida por Agrawala aposta por que os poderes públicos impulsen con regulacións o uso de plástico reciclado e trasládese ao plástico virxe os verdadeiros custos que ten este material pola contaminación que causa.

A baixa taxa de reciclaxe fai que os principais destinos dos residuos acaben sendo a entulleira —o 50% terminou aí en 2019— e a incineración (o 19%). “O 22% restante eliminouse en entulleiras incontroladas, queimouse ao aire libre ou acabou contaminando o medio ambiente”, advirte o informe.

O estudo presentado este martes cifra en 22 millóns de toneladas o material plástico que foi a parar ao medio ambiente en 2019. Deles, 6,1 millóns vertéronse nos ríos e mares engordando un problema que ten en alerta desde hai anos aos ecoloxistas e científicos.

“É un problema global”, apunta José Luis García Varas, responsable do programa de Océanos en WWF. “Está a afectar á biodiversidade e empeza a haber algo de luz nas investigacións sobre os impactos hábitats”, engade este membro de WWF. A súa organización publicou a semana pasada outro informe no que advertía de que para 2040 a produción mundial de plásticos duplicarase de novo. Para 2050, a contaminación por plástico cuadriplicarase se non se toman medidas. Por iso, esta e outras organizacións ecoloxistas están a seguir moi de preto a asemblea da ONU sobre medio ambiente. “Se se consegue pechar un tratado global e vinculante para a loita contra os plásticos, será tan relevante como o foi o Acordo de París”, sinala García Varas en referencia ao pacto mundial contra o cambio climático que se pechou en 2015 na capital francesa.

A preocupación social por este tipo de contaminación non é nova. Pero alcanzou o seu punto máis alto en 2017, segundo explica Agrawala, cando se produciu unha coincidencia de estudos científicos que alertaban da magnitude do problema que se estaba xestando e campañas de concienciación. Uns anos antes, en 2014, a asemblea da ONU para o medio ambiente (coñecida polas súas siglas en inglés UNEA) instara por primeira vez a que se pechase un acordo mundial contra a contaminación por plástico. E, tras varias declaracións similares, esta asemblea está a discutir agora na capital de Quenia como se debe chegar a ese acordo mundial.

Como ocorre cos acordos internacionais deste tipo, o que se aprobe na asemblea debe ser por unanimidade dos 193 países que participan, de aí a dificultade e lentitude á hora de pechar pactos que afectan a un sector tan poderoso como o petroleiro. Nestes momentos, hai tres propostas sobre a mesa de negociación. A primeira e a que conta con máis apoios é a que patrocinan Perú e Ruanda, que avoga pola creación inmediata dun comité de negociación intergobernamental que tería o mandato de elaborar un tratado mundial “xuridicamente vinculante” para previr e reducir a contaminación por plásticos que incluiría tamén medidas para limitar a produción. Segundo explican fontes diplomáticas de Perú que estiveron traballando nos últimos anos nesta resolución, o obxectivo final é que o futuro instrumento legal que se cre, fixe obxectivos compartidos, medidas de reporte e seguimento das metas e compromisos nacionais, algo parecido ao Acordo de París contra o cambio climático.

A proposta de Perú e Ruanda establece que o tratado debería ser adoptado, en principio, dentro de dous anos. Logo, cada país terá que ratificalo como ocorre cos pactos internacionais, explican as mesmas fontes. Nestes momentos, 60 países apoian esta iniciativa, entre os que están todos os membros da Unión Europea, Reino Unido, Noruega e varios Estados latinoamericanos como Chile, Colombia, Costa Rica e Ecuador.

A pesar de ser a que ten máis respaldo público, a encabezada por Ruanda e Perú non é a única proposta que se presentou á asemblea da ONU, que se está celebrando de forma híbrida; presencial e telemáticamente. Xapón avogou por crear tamén un comité para que peche un pacto vinculante, pero circunscrito só á contaminación mariña e que non afectaría á produción de plástico virxe. E, hai uns días, India presentou outro proxecto aínda menos ambicioso que avoga só por crear un marco non vinculante enfocado principalmente aos plásticos dun só uso.

“Aínda que non cumpre de todo coas nosas peticións, a proposta de Perú e Ruanda é a máis avanzada”, valora García Varas, de WWF. Estados Unidos e China, os grandes consumidores de plástico, non se pronunciaron oficialmente. Mentres, a axencia Reuters informaba a semana pasada das presións que estaban a exercer os grupos de fabricantes de plásticos de EEUU e Europa para rebaixar o acordo e que non afecte á produción. No lado contrario, ao redor de 70 grandes empresas e institucións financeiras internacionais difundiron en xaneiro unha declaración de apoio á adopción dun tratado vinculante da loita contra a contaminación por plástico na UNEA. Os asinantes avogaban por “reducir a produción e o uso de plástico virxe, e desvincular a produción de plástico do consumo de recursos fósiles”.

Imaxe de Guille Pozzi