Poida que a sede central do Colexio Público Rural Tiñosa estea en Priego de Córdoba, pero só parte dos seus 145 alumnos de Educación Infantil e Primaria a frecuentan; o resto están repartidos noutras nove aldeas. O despoboamento fai que, nas súas aulas, nenos e nenas se mesturen en grupos reducidos de diferentes idades, ata o punto de que catro das súas sedes son unitarias, cunha soa aula que se mantén contra vento e marea para evitar o desarraigamento dos máis pequenos. A súa heteroxeneidade, lonxe de ser un problema, representa para os docentes a oportunidade de impartir un ensino innovador, próxima e activa inmersos nunha privilexiada contorna natural. Porque, cando a necesidade chama á porta da vocación e o compromiso, os resultados non tardan en chegar. E son mesmo mellores que nas escolas urbanas.

Para o 17,2 % da poboación española que vive en territorios despoboados, acceder aos recursos escolares necesarios é todo un desafío, pero iso non implica que a educación que reciben sexa de peor calidade. “Ao ter un alumnado reducido, as clases son superpersoalizadas, a atención é moi individual e coñeces perfectamente aos raparigos”, afirma Lydia González, mestra de Primaria e Educación Física do CPR Tiñosa. “É complexo ao principio, porque non é o mesmo estar cun neno de Infantil que con outro de sexto de Primaria; pero con boa planificación e organización trabállase moi ben”, engade. Unha contorna diversa no que cobra unha especial relevancia o traballo por ámbitos en proxectos transversais. “Aí daste de conta de que, nunha clase con alumnos de cuarto, quinto e sexto, os libros de texto non che serven, senón que programas para a aula con actividades comúns para todos, e avalías a cada un no seu nivel. Como estamos nesa liña do esforzo cooperativo, chámannos innovadores, pero é a necesidade a que nos obriga a traballar desa forma”, sostén Juan Antonio Rodríguez, docente do CEIP Ramón e Cajal, en Alpartir (Zaragoza), un colexio incompleto con 42 alumnos divididos en tres aulas.

Se hai algo que define á escola rural, máis aló da súa diversidade e metodoloxía, é a súa conexión co territorio e a súa capacidade para implicar na educación a diferentes actores: “Non só son os mestres na aula os que educan, senón que as familias están moi implicadas no día a día; convídanas a facer talleres de lectura, de recuperación de antigos oficios, de cociña, de manualidades... E sen esquecer o papel dos avós. Pero tamén se trata das empresas, as cooperativas do pobo, o Concello ou a biblioteca”, asevera Sandra Camós, directora de Programas Educativos da Fundación Princesa de Xirona.

“Os proxectos que facemos son todos curriculares. Se facemos sendeirismo, como hai unha asociación que está a recuperar carreiros, percorrémolos con eles, e documentámolo despois en Matemáticas, traballamos os mapas, as distancias...”, explica Rodríguez. Mentres, no CPR Tiñosa, os alumnos están a terminar un proxecto de Interrail por Europa no que, á parte das materias de Ciencias e Xeografía, traballan tamén as Matemáticas; estudan as poboacións, a comida e os costumes de cada lugar; e practican a comunicación oral ao preparar e expoñer unha presentación. “O certo é que traballar así lles motiva moito máis que estar a estudar de memoria”, engade González. Un aspecto que tamén destaca Rosa Barreiro, presidenta da Asociación de Colexios Rurais Agrupados (CRA) de Galicia (AMCRAGA): “A palabra motivación levouse e tróuxose moito nas facultades e libros de pedagoxía, pero pouco nas escolas. Ten que existir de verdade... Un neno non pode traballar unha competencia matemática se non sente ben; para que aprenda a ler, tenlle que apetecer; para que pinte algo, hai que motivalo”.

O Ramón e Cajal dispón dunha cociña solar onde facer marmelada ou traballar co que sacan da horta escolar, e iso á súa vez sérvelles para aprender Lingua, Ciencias (ao orientar a cociña) ou Matemáticas (cando calculan as proporcións da receita). O seu proxecto educativo, debulla Rodríguez, abarca tres grandes liñas: o proxecto de convivencia (baseado nunha proposta de cultura de paz da UNESCO que involucra o coidado das persoas, das relacións emocionais e da contorna), o bibliotecario (con proxectos documentais integrados) e o dixital: “Sabes que moitas veces dise que os nenos e nenas son nativos dixitais? Pois non. Nacerían nunha contorna dixital, pero non son competentes dixitais, do mesmo xeito que un neno, por nacer ou por meterlle nunha biblioteca, non aprende a ler. Ten que haber un acompañamento, e tamén facer unha formación coas familias sobre os riscos da internet”, conta Rodríguez. Os recoñecementos ao seu labor son numerosos: Premio Nacional de Convivencia, Medalla ao Mérito Educativo do Gobierno de Aragón, escola Changemaker pola Fundación Ashoka, membro da rede de Escolas de Amnistía Internacional, Greenpeace, UNESCO, Save the Children... “Ao final, a educación non é o que poidas facer, senón o que queiras facer”, reclama con convicción.

Uns e outros botan por terra a falsa idea de que os alumnos das escolas rurais teñan menos competencias dixitais que os seus compañeiros urbanos. A realidade, apuntan, é máis ben a contraria. No Tiñosa, por exemplo, foron introducindo as tablets de forma progresiva desde 2015: “O que se pretendía era que os nenos empezasen a manexar outro tipo de recursos, e a verdade é que funcionou bastante ben, porque non só son consumidores de contido, senón que crean os seus propios a partir do que van traballando en clase”, explica González. Da man da tecnoloxía, chegaron tamén a realidade aumentada, que lles serve para estudar materias como Ciencias e Anatomía, e mesmo as clases de robótica, cuns kits de Lego para que programen e constrúan o modelo.

O uso de planarias para estudar o efecto das bebidas con cafeína no sistema nervioso; o funcionamento dun péndulo; a programación con Scratch ou a flotabilidade dos obxectos son só algúns dos experimentos que poden gozar, grazas a R3, os alumnos de Primaria e Secundaria. Na iniciativa, financiada pola Fundación Española para a Ciencia e a Tecnoloxía e LabsLand, participan máis de 30 centros escolares en comunidades como Aragón, Asturias, País Vasco e Comunidade Valenciana. “Ti podes ter clases de robótica cos teus propios robots; o problema é que iso implica ter que mantelos e arranxalos, o que pode ser un pesadelo para o profesor, porque rompen frecuentemente”, explica García Zubía. bMaker, pola súa banda, é un programa de Macmillan Education e BQ Educación enfocado na programación, os mundos virtuais, a intelixencia artificial ou o deseño 3D que permite aos menores aprender de forma remota desde as súas casas, escolas ou espazos municipais, e que se marcou o obxectivo de formar en competencias dixitais a máis de 1.000 alumnos e alumnas de zonas rurais en 2022.

“A gran espada de Damocles que temos é a cociente. Se ti baixas de seis nenos, tes ameaza de peche, e no momento en que pechas unha escola é moi difícil volver reabrila”, advirte Barreiro. “É moi triste se de súpeto un neno se ten que ir, polo motivo que sexa, e que iso poida desembocar nun peche, con todo o que iso conleva, porque a escola é unha fonte de cultura e estuda o patrimonio cultural da zona”.

Esta veterana de máis de 30 anos de experiencia na escola rural galega lembra como unha festa sobre a vendima que facía na súa escola antes da pandemia foi crecendo ata converterse en todo un festival patrimonial ao que acudían, vestidos de época, o resto de centros do CRA. Había unha zona de corte de acios, outra de pisado de uvas, de trenzado de cebolas e mesmo de mazorcas de millo: “Era o que en Galicia se chamaba A esfolla do millo, na que a xente sentaba en grupos a limpar o millo, e iso xeraba cancións, contos,... Ou sexa, vida de pobo”. E logo, se merendaba pan con chocolate e mosto de viño. “Había unha ambientación cultural brutal”, lembra. “Todo este tipo de cousas fai que a escola rural sexa importantísima; non se pon en valor, pero están a fixar cultura, porque se os teus nenos víveno, algún día lembrarano”, engade.

Fragmento do artigo de El País traducido ao galego. Consulta o orixinal completo aquí.

Foto de Tatiana Syrikova en Pexels